Profilaktyka i resocjalizacja uzależnień od alkoholu w środowisku lokalnym- między teorią a praktyką.

Artykuł został opublikowany w Czasopiśmie Studenckim Koła Naukowego Pedagogów Resocjalizaycjnych Uniwersytetu Jagiellońskiego „Reska – ResUJ z nami” oraz Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej.cje w Placówce.

Lokalny system profilaktyki i resocjalizacji to zagadnienie niezwykle istotne w dobie współczesnych czasów pełnych kryzysów gospodarczych, zagrożonych perspektyw
i przemian społecznych. Jeszcze większe znaczenie zyskuje w momencie, gdy rozpatruje się je w kontekście uzależnienia od alkoholu, będącego nieodzowną konsekwencją wyżej wymienionych.

Środowisko lokalne zdaje się być najlepszą płaszczyzną dla oddziaływań profilaktyczno- resocjalizacyjnych, jako że wszelkie działania podejmowane są u źródła. Nikt lepiej nie zdiagnozuje problemów, nie określi adresatów działań i nie dobierze adekwatnych metod i form pracy, jak bezpośredni obserwatorzy problemu. Słowo „system” nabiera tu wyjątkowego znaczenia, przywołując na myśl działania zintegrowane i spójne, dające realną szansę ich powodzenia. Zapewne z takiego też założenia wychodził Ustawodawca, obligując poszczególne instytucje szczebla gminnego do wspólnych, uzupełniających się działań. W praktyce, jednak działania te prezentują się często odmiennie od założonych. Szczególnie istotne jest to w kwestii uzależnienia od alkoholu, generującego szereg innych patologii społecznych. Choroba alkoholowa i jej konsekwencje dla rodzin to niestety główny problem z jakim zmagają się instytucje powołane w gminach na rzecz profilaktyki i resocjalizacji. Co niezrozumiałe, mimo świadomości nieskuteczności stosowanych w tym zakresie strategii działań- od lat nie zmienia się praktycznie nic. Narastające problemy nie pozostają jednak te same. Popadający w ruinę materialną i emocjonalną uzależnieni, przemoc w rodzinie, odrzucenie rówieśnicze i problemy adaptacyjne dzieci osób uzależnionych, aż w końcu bezradność życiowa i kolejni beneficjenci świadczeń pomocy społecznej i terapii odwykowych. Jest to rzeczywistość dobrze znana osobom pracującym na co dzień w instytucjach „pomocowych”. Niestety z niezrozumiałych przyczyn wciąż nie obserwuje się zmian na rzecz wdrażania nowoczesnego modelu profilaktyki i resocjalizacji.

Przyjmując definicję M. Michel lokalny system profilaktyki i resocjalizacji, oznacza: „Zespół działań (metod i form) organizowanych przez odpowiednie instytucje, których celem jest oddziaływanie profilaktyczno- resocjalizacyjne skierowane na jednostki źle przystosowane do środowiska społecznego, jak również zespół norm i sposobów działania regulujących funkcjonowanie społeczności lokalnej jako całości. Musi on uwzględniać elementy i cechy ostatecznej struktury oraz zależności pomiędzy nimi, relacje pomiędzy ludźmi, które decydują o losach poszczególnych jednostek jak i całej zbiorowości. Naczelną ideą jest takie ukształtowanie tych elementów i związków, aby tworzyły one harmonijnie działającą całość o charakterze dynamicznym”. (1)

Ramy prawne lokalnego systemu profilaktyki i resocjalizacji określają zwłaszcza Ustawą z dnia 12 marca 2004 r o pomocy społecznej, Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, czy Ustawa z dnia 26 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Regulacji prawnych w zakresie lokalnego systemu profilaktyki i resocjalizacji dostarczają także Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 o Policji, Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Ustawa z dnia 29 lipca o przeciwdziałaniu narkomanii, czy też Ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o organizacjach pożytku publicznego i wolontariacie. Mając na uwadze mnogość obowiązujących przepisów należy zaznaczyć, że „ prawo reguluje jedynie instytucjonalną działalność profilaktyczno- resocjalizacyjną w środowisku otwartym. Cała sfera działalności pozainstytucjonalnej jest dozwolona na zasadach ogólnych, granice stanowią normy prawa karnego”. (2) Do zadań własnych gminy o charakterze obowiązkowym należy opracowanie i realizacja gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych ze szczególnym uwzględnieniem programów pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i innych, których celem jest integracja osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka; (3) Do zadań własnych gmin należy także prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych W szczególności zadania te obejmują: zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu, udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe pomocy psychospołecznej i prawnej, w tym ochrony przed przemocą w rodzinie. Do zadań tych należy także prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej,
w szczególności dla dzieci i młodzieży oraz wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych. Realizacja tych zadań prowadzona jest w postaci gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, uchwalanego corocznie przez radę gminy. (4)

Nowe podejście do działań profilaktycznych i resocjalizacyjnych wyznacza pojęcie „lokalny”. Według definicji Tadeusza Pilcha, „środowiskiem lokalnym nazywa się zbiór ludzi zamieszkujących niewielkie terytorium oraz tworzoną przez nich kulturę , stosunki społeczne i otoczenie przyrodniczo materialne.” (5) Niezwykle istotną wydaje się tu kategoria stosunków społecznych. Trzeba zauważyć, że pojęcie resocjalizacji nieodzownie wiąże się z pojęciem destygmatyzacji. Proces destygmatyzacji zaś może urzeczywistnić się jedynie przy udziale społeczeństwa. W ujęciu Marka Konopczyńskiego (autora koncepcji twórczej resocjalizacji) przeobrażanie osobowości determinujących wadliwe funkcjonowanie jednostek w rolach życiowych, naruszających tak zwane „dobro społeczne” oraz posiadających nieakceptowany społecznie status tożsamościowy definiuje teoretyczną i metodyczną istotę współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej. (6) Pojęcia „destygmatyzacja” i „dewiacja pozytywna” są pojęciami stosunkowo nowymi na gruncie socjologii, a już zupełnie nowymi oraz mało analizowanymi na gruncie pedagogiki resocjalizacyjnej. Goffman proces ten charakteryzuje, jako nabycie przez jednostkę cech „normalsa”, co wiąże się z pozbyciem się poczucia „piętna”, co z kolei zmienia nie tylko jej status społeczny, ale przede wszystkim przeobraża jej Ja indywidualne i Ja społeczne, współtworząc sylwetkę psychospołeczną. (7) Zdaniem M. Konopczyńskiego proces destygmatyzacji to „negocjacje lub kasowanie dewiacyjnej tożsamości jednostki i takie jej przekształcanie, że Ja dewiacyjne jest zastępowane Ja normatywnym.” (8) Proces destygmatyzacji osób uzależnionych (jak i w pozostałych przypadkach) możliwy jest wówczas gdy osoby te trafią na pozytywny odbiór ze strony społeczeństwa. Jest więc to proces, w którym uczestniczą zarówno osoby uzależnione jak i ich audytorium. Fakt ten ukazuje więc istotną rolę społeczności (zwłaszcza lokalnych) w procesie „zdrowienia” uzależnionych. To z kolei implikuje konieczność włączania społeczeństwa w działania profilaktyczne i resocjalizacyjne- bez nich bowiem będą one niewystarczające i nieskuteczne.

Autorka pracy przeprowadziła badania, których celem było poznanie funkcjonowania systemu profilaktyki i resocjalizacji uzależnień od alkoholu w miejsko- wiejskiej gminie liczącej do 20 tyś. mieszkańców. Problemy badawcze skupiły się wokół konstrukcji systemu, pełnionych przez niego funkcji, jego oceny w opinii badanych oraz sposobu percepowania osób uzależnionych od alkoholu. Zastosowano techniki ankiety (skierowanej do mieszkańców), wywiadu (z pracownikami instytucji wchodzących w skład lokalnego systemu profilaktyki i resocjalizacji) oraz analizę treści dokumentów (uchwały Rady Miejskiej w przedmiocie przyjęcia strategii rozwiązywania problemów społecznych, Gminnego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych). Wnioski z przytoczonych badań stawiają system ten w wyjątkowo negatywnym świetle. W ujęciu formalnym zadania stawiane sobie za cel przez instytucje wchodzące w skład systemu zdają się kompleksowo wspierać jego odbiorów – od przeciwdziałania, przez wsparcie terapeutyczne, aż po doraźną pomoc finansową i koordynacyjną w przypadku leczenia odwykowego. W praktyce jednak działania dotyczące przeciwdziałania nie docierają do informacji społeczności lokalnej. Brakuje projektów angażujących społeczność lokalną w działania systemowe, szczególnie w ramach profilaktyki pierwszo i drugorzędowej. Zakres tematyczny realizowanych programów profilaktycznych i resocjalizacyjnych skupia się głównie wokół zagadnienia skutków uzależnień oraz przemocy. Obserwuje się znaczne braki w realizowaniu nowoczesnego modelu profilaktyki, szczególnie w oparciu o kształtowanie kompetencji społecznych, takich jak komunikowanie się z ludźmi, podejmowanie decyzji, radzenie sobie ze stresem czy budowania właściwego wizerunku własnej osoby. Realizowane działania obejmują szerokie spektrum strategii profilaktyki, począwszy od strategii informacyjnych, przez strategie alternatyw i interwencyjnych, aż po strategie zmian przepisów społecznych. Nie występują natomiast działania z zakresu strategii redukcji szkód. Zauważa się braki w strategiach edukacyjnych oraz strategii zmian środowiskowych. Słusznym postulatem wydaje się więc wprowadzenie działań w tych właśnie obszarach, szczególnie zaś w odniesieniu do pominiętej grupy odbiorców-społeczności lokalnej, jak wzmacnianie więzi, pozyskiwanie autorytetów lokalnych, angażowanie ekspertów, czy działania przygotowujące środowisko na powrót osoby uzależnionej po terapii. Szczególnie ważna wydaje się także zupełnie bezzasadnie pominięta strategia redukcji szkód- szczególnie w formie docierania z pomocą medyczną do zagrożonych środowisk, czy wykorzystywania wszelkich metod streetworkingowych. Wyniki badań wpływają negatywnie na ocenę jakości i efektywności podejmowanych w ramach systemu działań profilaktyczno- resocjalizacyjnych. Zawodzą szczególnie takie komponenty standardów, jak informacja, zewnętrzny wizerunek, stosunek do odbiorców oraz różnorodność prowadzonych działań. Kwestia efektywności pozostaje nieokreślona. Realizatorzy oddziaływań profilaktyczno- resocjalizacyjnych nie określili metod jakimi posługują się w toku wykonywanych zadań, sposobu ewaluacji podejmowanych oddziaływań profilaktyczno- resocjalizacyjnych w badanej gminie oraz ich skuteczności.W świetle powyższego słusznym postulatem wydaje się wzmocnienie działań informacyjnych odnośnie realizowanych programów i działań, tak, by były one dostępna nie tylko dla samych zainteresowanych poszukujących informacji na ich temat, lecz także dla ogółu społeczności lokalnej. Niestety zaprezentowane wnioski z przytoczonych badań to nie przypadek odosobniony. Wystarczy przejrzeć przypadkowe gminne programy programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, zamieszczane w biuletynach informacji publicznej. Wystarczy przyjrzeć się plakatom i broszurom informacyjnym dostępnym w instytucjach zobligowanych do działań profilaktyczno- resocjalizacyjnych w środowiskach lokalnych. Z niezrozumiałej przyczyny wciąż opiewają one w treści promujące „zwalczanie patologii” i wciąż wierzy się w „uzdrawiającą” siłę przekazywanej informacji. Niestety działania resocjalizacyjne skupiają się na realizowaniu procedury „Niebieskiej Karty” i kolportażu ulotek. Z niezrozumiałej przyczyny działania te zaspokajają oczekiwania ich realizatorów, jak gdyby ściana zapełniona grafikami pełnymi scen grozy, napisami „WALCZ Z PRZEMOCĄ” (przypadek autentyczny) i stos nowych formularzy NK były istotą współczesnej resocjalizacji i panaceum na wszelkie problemy społeczne. We wszystkich tych działaniach pominięto jeden podstawowy aspekt- udział społeczności lokalnej. To dla niej i z jej udziałem powinno się konstruować i realizować lokalne programy profilaktyczne i resocjalizacyjne. To na lokalnym gruncie powinien urzeczywistniać się proces destygmatyzacji osób uzależnionych i ich rodzin. Kształtowanie kompetencji społecznych. poczucia własnej wartości oraz akceptacji i wsparcia ze strony społeczeństwa to jedyna słuszna droga dla efektywności podejmowanych działań.

Niezwykle bogaty dorobek osiągnieć nauk pedagogicznych, szczególnie zaś pedagogiki resocjalizacyjnej, oferujący szerokie spektrum rozwiązań w zakresie profilaktyki społecznej i resocjalizacji niestety nie zawsze trafia na grunt praktyczny. Badany przez autorkę pracy system w dalszym ciągu opiera się na tradycyjnym modelu profilaktyki, odrzucając dobrodziejstwo nowoczesnych treści i metod. Enigmatyczne sposoby pomiaru efektywności także nie wpisują się w ideę nowoczesnego ujęcia profilaktyki, nie wpisują się one w ogóle w żadną ideę. Społeczności lokalnej wciąż nie traktuje się jako elementu systemu, nie dostrzega się także jej potencjału. Ponadto społeczności lokalnej nie traktuje się także jako adresatów oddziaływań profilaktycznych i resocjalizacyjnych (w kontekście postrzegania społeczności lokalnej jako odrębnej kategorii adresatów). Fakt ten w sposób istotny koreluje z efektywnością procesu resocjalizacji osób uzależnionych od alkoholu, szczególnie zaś na gruncie ich destygmatyzacji. Destygmatyzacja ta będzie mogła urzeczywistnić się dopiero wtedy, gdy audytorium społeczne zechce w niej uczestniczyć, a to co kolei ma szansę stać się wówczas, gdy lokalna polityka społeczna zainicjuje korzystne ku temu warunki. Gdy działania systemowe przeniosą się z kart papieru na lokalny grunt.

Podsumowując, słowo „system” powinno odzyskać swoje pierwotne znaczenie, podobnie jak pojęcia profilaktyki i resocjalizacji, w świadomości ich realizatorów powinny nabrać realnego, mierzalnego wymiaru, a nie utopijnej wizji. W końcu wszelkie działania na tym gruncie powinny nabrać priorytetowego charakteru i konkretnych form, nie zaś sformalizowanej, narzuconej przez prawo konieczności.

Autor: mgr Edyta Kożuch

Bibliografia

Goffman E., Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2005.
Konopczyński M., Resocjalizacyjna rola kuratora sądowego, [w:] Konferencja 90 lat kurateli sądowej w Polsce, Historia- teraźniejszość- przyszłość, Wydawnictwo sejmowe, Warszawa, 2010.
1. Konopczyński M., Współczesne kierunki zmian w teorii i praktyce resocjalizacyjnej. Twórcza resocjalizacja- od korekcji do rozwoju, Probacja 1/2009.
Kusztal J., Ramy prawne działalności profilaktyczno-resocjalizacyjnej wobec nieletnich w środowisku otwartym- zarys problemu [w:] M. Michel (red.) Streetworking. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wyd. UJ, Kraków, 2011.
Michel M., Profilaktyka w środowisku lokalnym, [w:] Urban B., (red.) Profilaktyka społeczna i resocjalizacja młodzieży, Mysłowice 2004.
Pilch T., Środowisko lokalne [w:] D. Lalak, T. Pilch,(red.) Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Warszawa, 1999.
Akty prawne

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej ( Dz. U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 26 października 1982 r.